Een familiebedrijf overdragen? Ongetwijfeld een hachelijke onderneming en een weg vol valkuilen.
Toch is het een bijzonder actuele en frequente aangelegenheid: in België zijn 70% van de ondernemingen, of anders uitgedrukt een derde van het BBP, familiebedrijven.
Van de bedrijven waarvan de bedrijfsleider ouder is dan 55 jaar, riskeert 22% op korte termijn faillissement (*), voornamelijk als gevolg van al dan niet uitgesproken misverstanden en conflicten.
Het onuitgesprokene, de verwijten, de spanningen en het gebrek aan dialoog zorgen voor een mijnenveld. Het familieaspect maakt het nog ingewikkelder.
Toch is conflict in familiebedrijven een onderwerp dat zelden besproken wordt: uit angst om een doos van Pandora te openen, maken families er een taboe van. Onder het mom van de beroemde familiegeest wordt conflict ontkend of, erger nog, genegeerd.
Er wordt zelden op geanticipeerd en het wordt vaak onder het tapijt geveegd. Als er niets aan wordt gedaan, ontaardt het conflict of explodeert het in de openbaarheid, volgens de mechanismen van de GLASL-schaal (**), wat leidt tot een intensivering van het conflict en vervolgens tot een verliessituatie voor iedereen.
Hoe kunnen we familieconflicten anticiperen, aanpakken en verminderen?
Wanneer we geconfronteerd worden met deze onontkoombare situaties is de conclusie duidelijk: voorkomen is beter dan genezen!
De hulp van een gespecialiseerde bemiddelaar kan een waardevol hulpmiddel blijken te zijn, zowel om conflicten bij de overdracht van een familiebedrijf te voorkomen als om ze te genezen.
Talrijke praktijkvoorbeelden hebben de deugden ervan aangetoond.
Onlangs raadpleegde een dochter van een gezin met 2 kinderen ons en uitte haar radeloosheid en wroeging over het onrecht dat haar jarenlang was aangedaan binnen het familiebedrijf. Ondanks het feit dat ze duidelijk had aangegeven actief te willen zijn in het bedrijf, besloot haar vader de aandelen over te dragen aan zijn zoon.
Het geschil werd zo omstreden dat het voor de rechter kwam. De zaak duurt nu al 15 jaar zonder hoop op een resultaat dat aan de behoeften van alle partijen voldoet.
De juridische machinerie blijkt niet aangepast aan de situatie en de vraag rijst hoe de familie had kunnen vermijden dat het zover was gekomen.
De vader die verantwoordelijk was voor de overdracht van de aandelen, en die waarschijnlijk slecht geadviseerd was, handelde volgens zijn eigen referentiemodel, waarin de legitieme verwachtingen en behoeften van zijn dochter opzettelijk werden genegeerd. Omdat er geen familiebestuur was en geen bestuursorgaan, was er geen enkele manier om de billijkheid tussen de twee kinderen te waarborgen.
Het feit dat er geen rekening werd gehouden met ieders standpunt en dat er geen overleg werd gepleegd met iedereen, leidde tot eindeloze juridische procedures met als enige uitkomst een vonnis opgelegd door een derde partij dat door alle partijen als oneerlijk zou worden bestempeld of, erger nog, het verbreken van de familieband en de uiteindelijke ondergang van het bedrijf.
Aan de andere kant had de hulp van een erkende en gekwalificeerde bemiddelaar in familiebedrijven de partijen kunnen helpen om rekening te houden met elkaars behoeften en belangen, om begrip te kweken en bijgevolg de spanningen te verminderen, oplossingen in het vooruitzicht te stellen en zich alle opties voor te stellen.
Als onpartijdige en onafhankelijke derde biedt de bemiddelaar een proces waarin iedereen zijn zegje kan doen.
Welk is de bemiddelingsaanpak voor deze conflicten?
Bemiddeling brengt alle partijen samen rond dezelfde tafel zonder ruimte te geven aan beschuldigingen, beledigingen en een chaotische dialoog.
Het bemiddelingsproces is gebaseerd op een duidelijk omlijnd kader dat ervoor zorgt dat de discussies vlot verlopen en leiden tot een verlichte en duurzame oplossing.
De bemiddelaar begint het proces met het opstellen van een “protocol” om mensen te herinneren aan de regels van het proces. Vervolgens stelt hij de feiten vast en vat hij de thema’s samen.
Vervolgens geeft de bemiddelaar het woord aan elke partij, zodat ze hun visie en gevoelens kunnen uiten. Behoeften en belangen worden geïdentificeerd, gecategoriseerd en vergeleken.
Deze fase is essentieel, omdat het vaak een kans is om gemeenschappelijke behoeften te ontdekken en de partijen samen te brengen rond een beter begrip en acceptatie van hun verschillen.
Als deze fase is afgerond, gaat de bemiddelaar alle mogelijke en denkbare opties voor de gedefinieerde thema’s overwegen. Deze fase is contra-intuïtief en veroorzaakt soms verlegenheid bij de partijen, die nog steeds op scherp staan. Het is echter essentieel, want als de tongen eenmaal los zijn, gebeurt de magie en komen de partijen met creatieve en rijke ideeën, die hun visie verbreden en hun eerder onwrikbare standpunten doorbreken.
Op basis van deze ideeën worden pakketten van verschillende opties samengesteld. Het doel van deze pakketten is ervoor te zorgen dat de verschillende alternatieven evenwichtig zijn en geen van de partijen onevenredig schaden. De bemiddeling eindigt met de keuze voor één van de pakketten met opties.
De rol van de bemiddelaar staat centraal in dit proces. De bemiddelaar zorgt ervoor dat de communicatie vriendelijk, open en transparant is. Emoties maken integraal deel uit van het proces en de bekwame bemiddelaar kanaliseert ze en houdt er rekening mee. In alle bemiddeling, die ook onderhandelen omvat, moeten de fundamentele behoeften van Dan Shapiro (***) voor alle partijen behouden blijven, namelijk: waardering en respect door anderen, verbondenheid met anderen, autonomie in besluitvorming, gelijke status en rol in het proces.
De bemiddelaar probeert openingen te creëren om tot een duurzame overeenkomst te komen, zonder de pretentie te hebben de drager van de oplossing te zijn. Hij speelt de rol van bemiddelaar.
Bemiddeling kan buitengerechtelijk en vrijwillig of gerechtelijk zijn. In het laatste geval wordt het “exit-protocol” van de gecertificeerde bemiddelaar volledig overgenomen en erkend door de rechtbank.
De rechtbanken zijn zich bewust van de inefficiëntie, de kosten en de traagheid van gerechtelijke procedures en geven steeds meer de voorkeur aan bemiddeling, zodat gerechtelijke procedures alleen als laatste redmiddel worden ingezet. Kortom, of het nu buitengerechtelijk of gerechtelijk is, bemiddeling biedt een rijk alternatief voor conflictoplossing, gebaseerd op verzoening, transparantie en communicatie tussen de partijen om tot een overeenkomst te komen die op lange termijn gerespecteerd wordt.
Deze aanpak, die zijn waarde al op vele gebieden heeft bewezen, heeft vele voordelen, ook in familiebedrijven waar de belangen veel verder gaan dan die van de aandeelhouders.
(*) Studie Belfius 2022
(**) Friedrich Glasl, Oostenrijk °1941
(***) Daniel Shapiro, VS °1971
Roland De Wolf
Erkende bemiddelaar
Mede-oprichter van Family Business Mediation
Trainer bij New Deal Academy
